W orzecznictwie istnieją rozbieżne kierunki dotyczące dopuszczalności żądania zapłaty zadośćuczynienia za śmierć osoby bliskiej, gdy do śmierci osoby bliskiej, a przez to do naruszenia dobra osobistego dochodzącego zapłaty zadośćuczynienia doszło przed wejściem w życie art. 446 § 4 KC, a także objęcia ochroną wynikającą z obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej kierujących pojazdami mechanicznymi obowiązku wypłaty zadośćuczynienia za śmierć osoby bliskiej, jeżeli doszło do niej na skutek wypadku komunikacyjnego, co w konsekwencji skutkowałoby powinnością zapłaty zadośćuczynienia przez ubezpieczyciela. Chodzi także o wyznaczenie zakresu podmiotowego odpowiedzialności powstającej w związku ze śmiercią osoby bliskiej, tj. określenia podmiotów uprawnionych do domagania się wypłaty zadośćuczynienia, jeśli śmierć nastąpiła przed wejściem w życie art. 446 § 4 KC oraz o określenie rodzaju dobra osobistego chronionego przez prawo, którego naruszenie uzasadnia żądanie zapłaty zadośćuczynienia w razie śmierci osoby bliskiej; czy tym dobrem są wyłącznie więzi emocjonalne ze zmarłym, czy też niezbędne są ponadto więzi rodzinne.
Należy podkreślić doniosłość omawianego zagadnienia zarówno dla osób bliskich ofiar tragicznych wypadków komunikacyjnych, jak i funkcjonowania rynku ubezpieczeń, z jednej bowiem strony większość bliskich takich ofiar wciąż ma możliwość wystąpienia z roszczeniami, których termin przedawnienia z reguły wynosi 20 lat (art. 442 § 2 KC oraz art. 4421 § 2 KC), z drugiej
zaś ubezpieczyciele, wyliczając składkę należną z tytułu ubezpieczenia, nie uwzględniali ryzyka obejmującego zapłatę zadośćuczynienia za śmierć osoby bliskiej.
Zagadnienie, czy w razie popełnienia czynu niedozwolonego prowadzącego do śmierci człowieka najbliższym członkom rodziny zmarłego przysługuje roszczenie o zadośćuczynienie w związku z doznaną przez nich krzywdą, także wtedy, gdy delikt popełniono przed dniem 3 sierpnia 2008 r., zostało rozstrzygnięte uchwałą Sądu Najwyższego z 22 października 2010 r., III CZP 76/10, w której przyjęto, że najbliższemu członkowi rodziny zmarłego przysługuje na podstawie art. 448 w związku z art. 24 § 1 KC zadośćuczynienie pieniężne za doznaną przed 3 sierpnia 2008 r. krzywdę, w następstwie naruszenia deliktem dobra osobistego, w postaci szczególnej więzi rodzinnej łączącej go ze zmarłym. Wydanie uchwały z dnia 22 października 2010 r., III CZP 76/10 (oraz uchwały z dnia 13 lipca 2011 r., III CZP 32/11, podtrzymującej stanowisko zajęte uprzednio), nie usunęło rozbieżności w orzecznictwie sądów powszechnych. Uchwały zanegowała w praktyce część ubezpieczycieli odmawiająca wypłaty zadośćuczynienia członkom rodziny osób zmarłych w następstwie wypadków komunikacyjnych.
Warto zwrócić uwagę na następujące kierunki orzecznicze:
- Członkowi rodziny zmarłego nie przysługuje roszczenie o zadośćuczynienie pieniężne od sprawcy wypadku (ubezpieczyciela), gdy śmierć nastąpiła na skutek deliktu, który miał miejsce przed dodaniem paragrafu 4 do art. 446 KC. (zob. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi - I Wydział Cywilny z 2012-11-02 I ACa 790/12 (numer 734194)
„1. Odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej czynem niedozwolonym (w tym szkody niemajątkowej) przysługuje wyłącznie osobie, przeciw której taki czyn został skierowany). Jedynym wyjątkiem od tej zasady było unormowanie zawarte w art. 446 § 3 KC i obecnie (od dnia 3 sierpnia 2008 r.) również w art. 446 § 4 KC, przyznające określone uprawnienia osobie najbliższej zmarłemu. Wobec istnienia szczegółowego przepisu prawa wskazuje się na brak możliwości stosowania przepisów art. 24 i nast. KC nawet w sytuacji, gdy aktualnie obowiązujące przepisy zezwalają na przyznanie zadośćuczynienia w związku ze śmiercią bliskiej osoby.
- Przepis art. 34 ustawy o ubezpieczeniach obowiązkowych, Ubezpieczeniowym Funduszu Gwarancyjnym i Polskim Biurze Ubezpieczycieli Komunikacyjnych wskazuje śmierć, uszkodzenie ciała lub mienia jako następstwo zdarzenia wywołanego ruchem pojazdu i szkody będące efektem tych skutków, czyli konieczność przyznania renty, zadośćuczynienia za krzywdę doznaną przez poszkodowanego, czy wreszcie roszczeń ujętych art. 446 KC w brzmieniu obowiązującym do dnia 3 sierpnia 2008 r.”
W uzasadnieniu tego orzeczenia Sąd Apelacyjny analizując stan faktyczny sprawy wskazał, że w świetle przepisów obowiązujących w czasie zdarzenia (wypadku komunikacyjnego) w maju 2006 r. w zakresie zawieranych umów ubezpieczenia art. 24 KC w zw. z art. 448 KC nie stanowił podstawy dla przyznania od zakładu ubezpieczeń zadośćuczynienia za krzywdę w postaci naruszenia prawa do życia w rodzinie. Umowy ubezpieczenia przewidywały jedynie zadośćuczynienie za krzywdę samego poszkodowanego oraz w przypadku jego śmierci uprawnienia dla osób bliskich z art. 446 § 1 do 3 KC. System praca cywilnego nie przewidywał naprawienia dobra osobistego w postaci prawa
do życia w rodzinie osób bliskich zmarłego. Zawierając umowę ubezpieczenia, czy gwarancji ubezpieczenia w postaci (...) zakłady ubezpieczeń nie mogły zakładać szkody w tej postaci za objętą zakresem udzielonego ubezpieczenia. Zasądzenie w zaskarżonym wyroku dla powodów zadośćuczynienia na podstawie art. 24 KC w zw. z art. 448 KC nie znajdowało zatem uzasadnienia w obowiązujących przepisach prawa i zawieranych na ich podstawie umów ubezpieczenia, w tym umów ubezpieczenia obowiązkowego, czy gwarancji odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń na podstawie (...).
„Sąd może przyznać najbliższemu członkowi rodziny zmarłego zadośćuczynienie pieniężne za doznaną krzywdę na podstawie art. 448 w związku z art. 24 § 1 KC, także wtedy, gdy śmierć nastąpiła przed dniem 3 sierpnia 2008 r. wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia.”
(zob. Uchwała Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z 2011-07-13 III CZP 32/11 (numer 344782)
W uzasadnieniu uchwały Sąd Najwyższy podniósł, że śmierć osoby najbliższej powoduje naruszenie dobra osobistego osoby związanej emocjonalnie ze zmarłym. Nie każdą więź rodzinną niejako automatycznie należy zaliczyć do katalogu dóbr osobistych, lecz jedynie taką, której zerwanie powoduje ból, cierpienie, rodzi poczucie krzywdy. Osoba dochodząca roszczenia na podstawie art. 448 KC powinna zatem wykazać istnienie tego rodzaju więzi, stanowiącej jej dobro osobiste podlegające ochronie. Osoba dochodząca zadośćuczynienia za spowodowanie śmierci osoby najbliższej nie jest poszkodowana jedynie pośrednio. Nie może być kwestionowane, że ten sam czyn niedozwolony może wyrządzać krzywdę różnym osobom. Źródłem krzywdy jest zatem czyn niedozwolony, którego następstwem jest śmierć. Krzywdą wyrządzoną zmarłemu jest utrata życia, dla osób mu bliskich zaś jest to naruszenie dobra osobistego poprzez zerwanie więzi emocjonalnej, szczególnie bliskiej w relacjach rodzinnych. Również zatem osoba dochodząca ochrony na podstawie art. 448 KC może
być poszkodowana bezpośrednio i dochodzić naprawienia własnej krzywdy, doznanej poprzez naruszenie jej własnego dobra osobistego. Nowelizacja art. 446 KC polegająca na dodaniu § 4 nie pozbawia najbliższych członków rodziny zmarłego możliwości dochodzenia zadośćuczynienia na podstawie art. 448 KC także w wypadku, gdy czyn niedozwolony popełniony został przed dniem 3 sierpnia 2008 r. Skutkiem nowelizacji jest możliwość dochodzenia przez nich tego roszczenia obecnie zarówno na podstawie art. 446 § 4 jak i art. 448 KC, z tym, że na podstawie pierwszego z tych przepisów jest to prostsze z uwagi na ułatwienia dowodowe. Przed nowelizacją zaś jedyną podstawę dla roszczenia o zadośćuczynienie stanowił art. 448 KC i to zarówno dla najbliższych członków rodziny zmarłego jak i dla innych podmiotów.